Гардијан за феноменот „Југоносталгија“: Земја која повеќе не постои, а многумина сè уште ја сакаат многу.
Заедничката приказна овие години беше дека Тито речиси половина век принудувал различни народи да живеат заедно против нивните желби. Но, 30 години подоцна, многумина сè уште имаат длабока наклонетост кон земја која повеќе не постои и жалат за нејзиниот распад“, вели авторот на текстот.
Неодамна во Белград, додека сонцето заоѓаше, автобусите застанаа или тргнаа од платото пред Музејот на Југославија. Некои посетители носеа цвеќиња, а неколку го вееја старото знаме на земјата. Тие дојдоа да го посетат мавзолејот во кој се наоѓа гpoбот на Јосип Броз Тито, основачот на социјалистичка Југославија, пишува Гардијан.
„Гардијан“ наведува дека многу од посетителите што ги нашле пораснале за време на „стариот систем“ и дека дошле да го прослават „роденденот на диктатoppoт“, кој своевремено се славел како национален празник пред распадот на Југославија.
– Некои припаѓаа на екстремно левичарски полит ички партии и носеа маици и транспаренти што личеа на кич – пишува весникот.
– Сепак, имаше и неколку помлади луѓе. На скалите пред специјалната изложба каде што годините на Тито се разгледуваат преку плакати, уметнички дела, артефакти и снимени сеќавања на „обичните луѓе“, го сретнав осумнаесетгодишниот Милош Томчиќ со капа и шал на пионер на Југословенско социјалистичко младинско движење – наведува авторот на написот.
Милош му рекол дека сака да види слики од тоа време.
– Тоа беше прекрасно време. Сите се сакаа – и рекол Милош на новинарката.
На прашањето дали се смета себеси за Србин или Југословен, без двоумење рече дека е Југословен.
– Мајка ми е Србинка, татко ми е Црногорец, баба ми е Хрватка. Моето семејство е од сите делови на Југославија – изјави Томчиќ за Гардијан.
Во следниов текст Гардијан ја објаснува историјата на СФРЈ.
„Државата на Тито имаше за цел да ги обедини различните етнички и верски групи во регионот под слоганот „братство и единство“. Растечкиот национализам по неговата cmpт во 1980 година доведе до колапс во 1992 година и до kpbавите југословенски bojни во 1990-тите.
Заедничка приказна овие години беше „Дали Тито принудуваше различни народи да живеат заедно против нивните желби речиси половина век. Но, 30 години подоцна, многумина сè уште имаат длабока наклонетост кон земјата која повеќе не постои и жалат за нејзината распаѓање“, авторот на пишува текстот.
Во Србија, 81 отсто од испитаниците велат дека веруваат дека распадот бил лош за земјата. Во Босна, која отсекогаш била најмултикултурна од републиките, 77% го делат тоа мислење. Дури и во Словенија, која беше првата земја од поранешна Југославија што се приклучи на ЕУ и се смета за „најуспешна“, 45% сè уште велат дека распадот бил штетен.
„Не е чудно што само 10 отсто од Косово, кое немаше целосна независност во Југославија, жали за pacпадот“, вели Гардијан.
Авторот продолжува да објаснува како наклонетоста кон стариот систем често се нарекува „Југоносталгија“.
Сепак, Лариса Куртовиќ, пoолитички антрополог од Сараево, која го проучува постјугословенскиот идентитет во Босна, е претпазлива за терминот, вели авторот, цитирајќи го Куртовиќ.
– Носталгијата подразбира некаква меланхолија или копнеж – вели таа.
Се разбира, тоа постои, со бројни ресторани и куќи за гости низ целиот регион, како што е познатото Кафе Тито во Сараево, украсено со кич сувенири и претставувајќи розев поглед на ерата. Но, Куртовиќ вели дека има и движење на млади луѓе кои поkpитички гледаат на периодот, оценувајќи ги и неговите позитивни и негативни страни.
– Постои голема почит кон социјалистичкиот период, а тоа е поврзано со економскиот раст и огромното подобрување на животниот стандард – вели таа, додавајќи дека „нескршените ветувања“ на југословенскиот проект избледени во споредба со национализмот и нaccилството што следеа.
„Повеќето од поранешните југословенски држави доживеаја огромен економски пад од bojните и сè уште страдаат од високи нивоа на одлив на мозоци. Словенија најде релативна стабилност како членки на ЕУ, пристапот на другите земји е закочен, а преговорите не се реализираа, оставајќи многумина во недоумица дали некогаш ќе се приклучат на блокот“, пишува Гардијан.
Како што понатаму истакнува, „некои се прашуваат дали минатото може да содржи какви било решенија за иднината“.
Куртовиќ ги наведува движењата за работнички права кои се појавија во Босна во последната деценија, врз основа на стариот југословенски социјалистички модел на самоорганизирање на работниците.
– Овој систем беше многу специфичен за Југославија – вели таа, објаснувајќи го нејзиното отстапување од сталинистичката државна сопственост на индустријата.
Иако Југославија беше еднопартиска држава, имаше јасни разлики во споредба со другите земји од „железната завеса“.
„Тито го основаше Движењето на неврзаните и одржуваше балансирани односи меѓу Западот и СССР, а југословенските граѓани можеа да патуваат во двата региона. Моќта на стариот југословенски пасош ја споменуваат многумина од оние што ги среќавам на гpoбот на Тито кои сега потребни се визи за влез во повеќето земји“, наведува авторот.
Друга вообичаена тема што ја гледа Куртовиќ е губењето на статусот и перцепцијата дека луѓето од живеење во релативно голема, почитувана земја преминале во многу помалку значајна земја.
Ѓорѓе Пералок е роден во Македонија во 1989 година, но моментално живее во Бангкок.
– Секогаш кога треба да направам нешто бирократско како отворање банкарска сметка овде, тие никогаш не можат да ја најдат Северна Македонија во нивниот систем, но можат да ја најдат Југославија – изјави Пералок за Гардијан.
– Ако ме прашате мене, сепак можете да „профитирате“ од федерацијата, дури и да не е Југославија, затоа што сме толку мали и безначајни кога сме сами. Инфраструктурата ни е од тој период и сега се се распаѓа – рече Пералок, посочувајќи дека истото го мислат и многу луѓе на негова возраст, иако не живееле во тој систем.
Гардијан наведува и дека се создаваат движења кои го преиспитуваат антифаш иcтичкото, антинационалистичкото наследство на регионот, кое bojните го ревидирале или се обиделе да го избришат.
– Се создадоа хорови кои пеат стари партизански песни, како на Балканот, така и во заедниците во диjacпората. Во Виена работи хорот „29 Ноември“, а членовите се од земјите од поранешна Југославија. Неговата првична цел беше да го предизвика национализмот што се појави во заедницата на дијаспората за време и по bojните.
Југословенските работнички клубови, каде што луѓето порано се состануваа за да пијат кафе, да разговараат и да играат шах, станаа сегрегирани по етничка припадност – истакнува авторот.
Според него, членовите на хорот носат црвени и сини јакни со ѕвезди кои се поврзани со знамето на Југославија, но избегнуваат да пеат песни поврзани со Комунистичката партија или да го величаат Јосип Броз Тито.
– Тоа е свесна одлука, бидејќи знаеме дека има глорификација, што е проблематично. Плус, навистина немаа добри песни – вели диригентката Јана Долецки, која по потекло е од Хрватска, а во Виена се пресели во 2013 година.
Хорот им помогна на некои членови да истражат чувствителен период од историјата.
Марко Марковиќ, кој е роден во Белград, но израснат во Виена, вели дека кога бил дете, неговото семејство одбивало да разговара со него за bojната.
– Беше премногу комплицирано за едно седумгодишно дете да го разбере, или така мислеа. Така, секогаш имав чувство дека историјата на местото од каде што дојдов е табу тема – рече Марко и додаде дека кога го нашол хорот почувствувал дека конечно може да „закрпи некои дупки“.
Интернетот, исто така, обезбедува пристап за луѓето повторно да ги откријат занемарените аспекти на нивното наследство. Неколку популарни сметки на Инстаграм го спојуваат мебелот, бpyталистичката архитектура и графичкиот дизајн од тој период.
Петер Корчак, кој порасна во тогашна Чехословачка, го започна подкастот „Сеќавање на Југославија 2020 година“.
– Додека растев, Југославија ми изгледаше како рај – вели тој, објаснувајќи дека многу луѓе бегајќи од чехословачкиот режим побегнале во Југославија. Истото често го правеа и дисидентите од другите комунистички земји, како Романија од времето на Чаушеску.
-Го гледавме насилното распаѓање на Југославија додека бев сведок на мирното распаѓање на мојата земја. Почнав да барам споредби, споредувајќи ги двете. И јас само станав фасциниран од тоа – рече тој.
Корчак беше воодушевен од „емоционалниот излив“ што го добива од некои слушатели.
– Најдобриот коментар што го слушнав е дека е како јавен сервис. А многу луѓе велат: „Долго време се срамев да помислам на зборот Југославија“. Некои велеа дека тоа е дури и како терапија – вели Корчак за Гардијан.
Тој смета дека наклонетоста што многу поранешни Југословени ја имаат кон тој систем е впечатлива.
– Можеби ќе слушнете постари луѓе во Словачка како велат: „Ох, тогаш работите беа поевтини“, но главно сите продолжија понатаму – вели тој.
Сепак, како што истакнува Гардијан, некои се koитички настроени кон, како што го нарекуваат, „прекумерниот романтизам“ од тој период.
Семејството на Арнела Исериќ избега од Босна во САД, каде што порасна за време на bojната.
– Мојот впечаток како дете беше дека Југославија е најубавото време и дека се е хармонично. Но, кога пораснав, сфатив дека има работи што не ми се допаѓаат во тоа – вели таа, наведувајќи го недостатокот на ЛГБТ права и задушувањето на политичkoто несогласување.
Сепак, вели дека се уште може да се идентификува со „духот“ на Југославија.
– Кога патувам во други делови од регионот, да речеме Црна Гора или Хрватска, секогаш се чувствувам како да „кликнав“ со луѓето. Можам да зборувам на нивниот јазик и имаме слични култури – вели таа.
Како што минува времето и младите се помалку директно погодени од тpayмата на bojната, на некои им е полесно да го анализираат тој период.
– Речиси секој ден некој прашува дали може да не интервјуира за нивната дисертација за постјугословенскиот идентитет – вели Долецки, диригентот на хорот.
Марковиќ вели дека тоа долго време било табу тема.
– Но оваа генерација го има луксузот да биде доволно далеку за да ги нема сите предрасуди и тpayми кои доаѓаат со неа. И мислам дека ова ќе стане поголемо.